CAMBADOS NUN MAPA DO S. XVI

Facilitáronnos unha copia dixital deste mapa, o orixinal consérvase no Arquivo Histórico Universitario de Santiago (signatura: clero 559, fol 251) e constitúe unha auténtica xoia para estudar o pasado da nosa vila. 

Lembrar que o Arquivo Universitario debe autorizar  a reprodución deste documento.

O mapa debeuse de facer para marcar lindes de terras e xurisdición da Casa de Dozo da Torre (hoxe coñecida como Ouso da Torre). Aparece nun libro de “apeos” (delimitación de lindes) do Mosteiro de S. Martiño Pinario que vai de 1579 a 1597 e a ficha do arquivo indica que o mapa corresponde a 1593. O mapa mostra a nosa vila dende o mar, na base do cal está perfectamente indicado e aparece a lenda: “Mar de la parte del  poniente”(oeste)  e están representadas as “vilas” de Cambados e Santo Tomé do Mar,  e non Fefiñáns. Xa algo debía existir nestas datas en Fefiñáns, pero non aínda o “Palacio” tal como o coñecemos hoxe. Pero o motivo polo que se fai o mapa non ten nada que ver con Fefiñáns senón coa delimitación dos señoríos de Cambados e Santomé, razón pola que cremos que non se representa nada desta vila.

Cambados aparece representado como un conxunto de casas arremuiñadas arredor dunha igrexa (con torre e campanario) e unha praza. Quizais sexa a igrexa do (daquela) Convento de S. Francisco (hoxe igrexa parroquial) e a praza debe corresponder ao que era entón o campo de S. Francisco que serviu aínda a principios do s. XX como campo da feira, onde se vendía o gando. Conservamos algunha foto antiga deste espazo, tamén chamado carballeira de S. Francisco, onde en torno a 1950 se edificaron as “casas baratas”.

Foto dos anos 50 na que se ve á esquerda o muro e horta do Pazo de Taboada ou de Silva, e á dereita ao fondo a Xuventude e en primeiro termo a carballeira de S. Francisco onde se construíron as casas baratas. 

Ao lado do núcleo de Cambados aparece a lenda: “Calle y camino que sale de Cambados para la fuente y crucero de S. Thomé”. A citada fonte e cruceiro aínda se atopan hoxe no núcleo de Santomé (lavadoiro e praza do cruceiro). É especialmente interesante o debuxo da Illa de S. Sadurniño, que o mapa chama “Villa Vieja” e o resalta varias veces: “ Entrada y salida de Villa Vieja”, marcando unha entrada cun arco de medio punto,  “Torre y cerca de Villa Vieja” dando conta da existencia da Torre e dunha muralla (cerca) que a rodeaba, “Villa Vieja con mar alrededor”, remarcando o seu carácter insular. O nome de Vila Vella aparece noutros documentos como o que escribiu Xerónimo del Hoyo en 1607 que indica que o primeiro núcleo habitado foi este illote (por razóns defensivas) e dende aí a posteriormente a xente se foi instalando na liña de costa. É posible ver no debuxo como fóra da cerca da “Fortaleza” de San Sadurniño existen na illiña casas de veciños, Xerónimo del Hoyo di que “Esta islilla tiene diez y siete vecinos y son pobres. Solían ser ochenta”. Comenta Xerónimo del Hoyo que había unha calzada empedrada que cando a marea está baixa (cando “devala”) pódese cruzar. Di tamén que ten unha ermida adicada a Santo Tomé e a S. Sadurniño, que darán nome posteriormente á illa e á Vila de Santo Tomé do mar.  Caamaño Bournacell escribe en 1933 no seu libro “Cambados a la luz de la historia” que aínda se podían ver os alicerces da ermida.

O debuxo proba a existencia dunha fortaleza en San Sadurniño, con muralla e torre defensiva  O autor do debuxo fai circulares a muralla e a torre, así como tamén a torre-campanario de Sta Mariña, licenza do artista que non corresponde coa realidade do conservado hoxe, que vemos que é cadrado. A Torre parece que ten tres andares, ten merlóns (“almenas”) no remate e unha cheminea que aínda se conserva hoxe. O construído (que se ve no mapa) e o conservado hoxexa demostrou Gumersindo Mosteiro que é de finais do s. XV ou principios do XVI e ten unha finalidade residencial, construída probablemente polas descendentes de Sueiro Gomes Soutomaior, a súa filla María e a súa neta Xoana. Nada que ver polo tanto cunha torre defensiva e vixía contra ataques de piratas vikinkos ou sarracenos como se ten dito.

Outras inscricións no mapa indican: "Camino que también va para Espiñero y entrada de la jurisdicción y propiedad de Dozo da Torre” que cremos que corresponde ao camiño que bordeando o asilo actual, pasa por diante do antigo matadoiro, hoxe centro de día, e Ribeira de Mouta e continúa por Fonte de Brúa  ata o río Umia. Nese camiño aparece tamén indicado: “Crucero de S. Thomé  de la parte del Vendaval en el  mesmo camino”. Deste cruceiro tamén conservamos nunha foto a súa ubicación orixinal, á beira dos muros do Pazo de Montesacro (hoxe asilo) a carón de onde existiu posteriormente a chamada “Alameda vella”. 

Cruceiro de Santo Tomé situado a carón dos muros do asilo e ao lado de onde estaba situada a Alameda Vella de Santomé na que logo se construíron unhas casas para mariñeiros.

Destácanse no mapa varias viñas, seguramente pola súa importancia e extensión, como a “Viña de Canzela (?)” en Santomé ou "Viña de Rodrigo de Padín de la parte de la jurisdicción de la villa de Cambados"; e igualmente: "Viña de la entrada de Dozo da Torre" que estaban cercadas e que cadran no límite de separación entre as terras do señorío de Cambados e o de Santomé, neste caso o Couto de  Dozo da Torre.

Chegados a este punto é importante aclarar que na organización señorial que sigue á Idade Media,  a totalidade do territorio estaba dividido en señoríos, mandados por un señor, que podía ser laico (nobres) ou eclesiástico ( bispos e arcebispos ou abades de mosteiros). Legalmente a propiedade da terra e ás veces tamén o dereito de exercer xustiza e outras prevendas pertencía ao señor. Os campesiños traballaban estas terras e debían pagar polo seu uso uns impostos, chamados foros en Galicia, que podían ser en diñeiro ou en especie (parte da colleita ou días de traballo nas terras dos señores). En Galicia o poder da Igrexa foi moi forte, especialmente da Igrexa de Santiago que recibía numerosas doazóns en terras por parte do Rei; de feito na época medieval a Ría de Arousa era propiedade dos bispos santiagueses que logo aforaron (cederon) a varias casas nobres como é o caso dos Soutomaior, señores de Lantaño, que recibiron o señorío de Santomé do Mar. O señorío de Cambados pertencía a finais da idade media ao Conde de Monterrei.

Pero sigamos co mapa, na liña costeira aparece indicado “Espiñeyro propiedad del Cabildo de Santiago” e tamén “Río Umia donde anda la barca en Dozo da Torre” e “Casal da Barca”. O mapa fai clara referencia por tanto á barca que cruzaba o río Umia trasladando pasaxeiros e mercadorías dunha beira a outra do río moito antes de que se construíra a ponte, que é de finais do s. XIX  (e que leva tamén o nome de Ponte da Barca). No propio mapa aparece debuxada na parte superior esa barca que nesta copia dixital non se ve ben pero no mapa orixinal é posible ver con claridade a tres pasaxeiros, un dos cales manexa o timón. Supoñemos probable que o barqueiro que cruza o río , e que cobraba por facelo, dependa do señor de Dozo da Torre que percibe así outra renda señorial.

Aparece logo a casa de Dozo da Torre (hoxe chamada Ouso da Torre) elemento importante do mapa e polo cal se fai. Esta casa aparece debuxada cunha torre con merlóns similar a outras do debuxo. Cremos que aínda existen restos dela na actualidade no lugar chamado Ouso da Torre. Xaquín Sánchez Peña no seu libro de Historia de Cambados escrito a principios do s. XX falaba así dela: “Está situada esta casa detrás del monte de la Pastora, hacia el lado sur, por cuyo lado limita la huerta con el río Umia. Pertenece dicho lugar a la villa de Santo Tomé do Mar. La casa es del s. XVI, no es un edificio de importancia pero le dá algo de carácter feudal una especie de torre almenada que tiene hacia el poniente. Perteneció este caserón con el de Cacabelos al hidalgo Don Antonio Fernández Cardecid, que falleció el año de 1724, siendo enterrado en S. Francisco. Esta familia estuvo emparentada con Don Francisco Peña Cardecid y Doña Josefa Montenegro, de estos desciende Valle-Inclán o Valle Peña”. Fala Sánchez Peña de épocas posteriores, de cando a propiedade pasou a outros “señores” pero é significativo que fale da relación coa casa de Cacabelos que no mapa aparece debuxada e indícase “Cacavelos, con jurisdicción, sin propiedad”. É dicir o señor do couto de Dozo da Torre debía ter dereitos xurisdicionais (aplicar xustiza, cobrar certos servizos…) sobre Cacabelos, pero non a propiedade, como ás veces sucedía.

Foto do conservado hoxe da Casa de Dozo da Torre (Ouso da Torre), a casa debe estar moi modificada respecto da orixinal pero aínda conserva algo dos merlóns ("almenas") da torre.

Aparecen no mapa os límites da xurisdición de Dozo da Torre que cara o norte viñan marcados polo “camino y crucero de longe donde llega la jurisdicción de Dozo da Torre”. Este cruceiro puidera ser o que está actualmente no lugar do Cruceiro, xa na parroquia de Vilariño. Na divisoria de augas do monte da Pastora atópase outro límite: “Aguas vertientes a la parte del oriente que es Dozo da Torre”. Pola contra o lado oeste pertence a Santa Mariña Dozo e o señorío de Cambados: “ Castro y mojón de Sta Marina por do va Dozo da Torre”. A igrexa de Sta Mariña xa pertence ao señorío de Cambados e este debuxo aporta información de como era orixinalmente, aparece por exemplo un rosetón hoxe perdido e que Sánchez Peña conta que foi vendido a uns ingleses "por unas pocas pesetas".

Quizais sexa este marco o "Mojón de Sta Marina" ao que se refire o mapa, delimita na cima do monte da Pastora por onde pasa a liña de separación entre a xurisdición de Dozo da Torre e Cambados. Dou con el o noso amigo Manuel Núñez.

 

Rematamos dicindo que o mapa ten escrito no seu reverso o seguinte: “Planta del Coto de Dozo da Torre, con jurisdizión zevil y criminal que lleva oy en foro de este Monasterio,  Murga,  por ceçión que le hizo el Conde de Villa umbrosa y Castro nuevo". Esta inscrición refrenda que se trata dunha delimitación de lindes e cítase ao Mosteiro (de S. Martiño Piñario onde se atopaba o documento) indicando que o aforou a (Diego de Zárate e) Murga, 1º Marqués de Montesacro que comprou o señorío de Santo Tomé do Mar ao Conde De Villaumbrosa y Castronuevo. 
Polo libro de Suso Vila sobre a casa dos Soutomaior sabemos que o señorío de Santomé do Mar pertenceu na baixa idade media á familia dos Soutomaior de Lantañón. Posteriormente pasou á súa filla María e a súa neta Xoana e logo a seu bisneto  Enrique Enríquez de Guzmán Soutomaior. Este nobre, centrado nas súas posesións en Castela non prestou moito interese a esta propiedade e perdeu o preito (despois de varias décadas de litixio) que o Arcebispo de Santiago lle puxera a Sueiro Gomes de Soutomaior en 1478 coa finalidade de recuperar os feudos do Barbanza e o Salnés que foran propiedade da mitra santiaguesa e logo aforados  aos Soutomaior. 

  Pido aos lectores e lectoras que se atopan erros ou non están dacordo co que poño mo fagan saber: nos comentarios do blog ou neste enderezo, mariasorey@gmail.com. Un saúdo, Maribel Iglesias.