sábado, 2 de agosto de 2014

O cemiterio de Santa Mariña Dozo

Aproveitamos a candidatura deste cemiterio a uns premios convocados pola revista "Adiós" para contar un pouco da súa historia.

Ainda estás a tempo de votar! ata o 30 de setembro neste enlace, na categoría de
 "mejor monumento arquitectónico"

O cemiterio de Sta Mariña está situado dentro do conxunto das ruínas da igrexa de Sta Mariña Dozo. Aconsellamos mirar esta estupenda páxina-web  do historiador  Julio González Montañés na que se fala da arte e historia do  monumento. 

Alí cóntase como a igrexa parroquial perde a súa función co traslado á  Igrexa do antigo convento dos franciscanos de Cambados que fora desamortizado e os seus monxes exclaustrados. Eu creo que son varios os motivos que explican o traslado:

- O deterioro da Igrexa de Sta Mariña

- Un conflicto de tipo político entre absolutistas e liberais entre dúas casas nobiliares de Cambados: a Igrexa de Sta Mariña pertencía ao señorío dos Condes de Monterrei, que por herdanza pasou á Casa de Alba. O duque de Alba tiña por tanto o padroado sobre a igrexa e estaba obrigado ao seu coidado, cousa que parece ser que non facía. Javier de Zárate Piñeiro, liberal, alcalde de Cambados, membro da casa de Montesacro (os señores de Santomé do Mar), manda destellar a igrexa e de aí vén a súa ruína posterior, corre o  ano de 1838 (segundo J. Caamaño Bournacell). Comenta Luís Rei con razón que "derrubou máis cousas este Zárate que o terremoto de Lisboa de 1755",   porque a el se lle atribúe tamén o desmantelamento dos edificos do convento de S. Francisco desamortizado e o derribo dos arcos do Pazo de Fefiñáns.

- Pero outro motivo debeu pesar tamén, a igrexa de S. Francisco estaba situada en lugar máis céntrico. Cando en séculos pasados se escollera o emprazamento de Sta Mariña para facer a Igrexa (xa existía un castro próximo) o núcleo máis habitado de Cambados estaba situado aí, nun lugar doadamente defendible, igual que o Illote de San Sadurniño (chamado Vila Vella). Cando os perigos das invasións pasaron, a poboación situouse ao longo de toda a liña de costa dende Fefiñáns a Santomé, cunha forma combada (de aí quizais o nome de Cambados?).

O historiador José Caamaño Bournacell aporta a data de 1838 como inicio do abandono da Igrexa de Sta Mariña, outro importante historiador cambadés (pero con menos laureles) Xaquín Sánchez Peña, dá outros datos interesantes: que a igrexa fora roubada en 1833, "entonces debió desaparecer la reliquia de la santa", que tiña un rosetón na fachada que foi vendido a uns ingleses "por unas pocas pesetas". Ou que o retablo que está hoxe na igrexa de S. Francisco era o de Sta Mariña (reformado e restaurado posteriormente). E tamén fala do proxecto que houbo a principios do s. XX de convertir o cemiterio de Sta Mariña en Panteón de galegos ilustres, baixo deseño do arquitecto de Porriño, Antonio Palacios, pero non foi adiante.

Foto do fotógrafo pontevedrás Zagala a principios de século. Apréciase no derrube do teito das capelas  o mesmo fenómeno que aconteceu co teito de madeira da nave central

Co destelle e o abandono posterior, os teitos de madeira da nave principal da Igrexa podrecen e véñense abaixo. Sta Mariña pasa a utilizarse como cemiterio. A Igrexa permitía dende finais da Idade Media o enterramento nas capelas laterais a quen puidera facer importantes donacións. As capelas laterais de Sta Mariña son aínda lugares de enterramento privado dalgunhas familias cambadesas como os Fariña-Salgado (capela da Anunciación). Tras a ruína da igrexa, a nave principal, a capela maior ... pasan a ser tamén lugares de enterramento, e cando estes se enchen, o cemiterio esténdese arredor da igrexa.

Exterior da Igrexa vista dende o lado sur, onde está hoxe a maior parte do cemiterio

Nesta foto coloreada ( en torno a 1905) é posible ver o osario que existía no lateral sur da igrexa entre a sacristía e unha das capelas. Os osarios son frecuentes nas igrexas cristiás. Usábanse para depositar os osos das sepulturas que eran valeiradas e ocupadas por novos difuntos. O Osario de Sta Mariña desmantelouse, quitáronse os adornos que tiña (están agora tirados nunha das capelas do lado norte). Pegada ao antigo osario están agora as sepulturas da familia  Pomares-Zárate. Pero conservamos isto: (compárese coa foto coloreada) unha voluta, un frontón coa escea das ánimas queimádose no purgatorio e unha caveira con dúas tibias

Non é habitual en Galicia que unha igrexa en ruínas se convirta en cemiterio, pero si en Irlanda, onde o decreto de disolución dos mosteiros feito por Enrique VIII  no s. XVI, fixo que moitas abadías quedasen abandonadas e fosen reutilizadas como camposantos. Véxanse estas dúas imaxes de Kilmacduagh, Irlanda:



pero volvamos a Sta Mariña:


Fotos incluídas no  Catálogo monumental da provincia de Pontevedra  feito por Balsa de la Vega en 1907-08. Son seguramente algunhas das fotos máis antigas conservadas


Nesta última foto non é posible ver os dous dos panteóns máis antigos e relevantes que se conservan no cemiterio de Sta Mariña: Os da familia Padín-Torrado e dos del Valle Bèchade. O primeiro é de 1904-6 e o segundo en torno a 1919. Na foto inferior si se ven os dous, á esquerda cara atrás o de Padín-Torrado, diante da entrada á igrexa o da familia Del Valle. Os dous con tonos blancos  polo revoque con cal que se daba entón á maior parte dos muros arquitectónicos. O da familia Del Valle destaca máis por ser máis novo, nesta foto debe estar recén feito. Pero empezaremos a falar polo máis antigo.




O panteón da familia Padín -Torrado foi realizado por iniciativa de Egidio Padín Torrado, membro dunha importante familia fidalga cambadesa, con pazos en Corbillón e Cambados. Tamén co tempo emparenta esta familia cos comerciantes da familia Fraga, ao casar Encarnación Padín Torrado (irmá de Egidio) con Eugenio Fraga Mascato. Entroncan na mesma familia fidalgos como os Padín e Torrado con comerciantes galegos como os Fraga . É un feito histórico repetido moitas veces no tempo, as familias fidalgas aportan patrimonio e linaxe e a burguesía comerciante o diñeiro, nunha sociedade en proceso de cambio polo auxe da industria fronte a unha sociedade rural en decadencia que basa a súa riqueza na propiedade da terra e no cobro dos foros.

Grazas á documentación facilitada por Juan Rivas Botana (dende aquí llo agradecemos), puidemos reconstruír a historia deste panteón. Sabemos que morre Egidio Padín Torrado o 28 de decembro de 1890 e que deixa estipulado no seu testamento que se constrúa un panteón familiar onde se depositen os seus restos e os da súa nai e posteriormente os dos seus familiares. Aporta para realizar a obra tres accións da compañía arrendataria de tabacos, depositadas no banco Crédit Lyonnais de Madrid. Consérvase a documentación na que a Banca de José Riestra de Pontevedra fai entrega aos legados testamentarios (dous sobriños do finado) de 8.583,8 pesetas, polo importe da venda destas accións. A solicitude de cesión de terreos no cemiterio parroquial para a construción do Panteón faise en 1893, pero non será ata 1904 en que se dea a autorización final por parte do Arcebispado de Santiago. Debido a diferenzas existentes  na extensión dos terreos polos que se pide a cesión. Eugenio Fraga Padín, avogado, e sobriño do finado, fai a xestión ante o Arcebispo e escribe:

"(...) Solicitado el terreno necesario por los cumplidores testamentarios en 4 de Octubre de 1893, calculado por el maestro de obra en 42 metros cuadrados, no se les concedió más que 15 metros de conformidad con lo informado por el Párroco desta Villa. Debido a esta insuficiencia y a otras dificultades de distinto órden, quedó hasta hoy incumplida la voluntad del testador.
En nombre de toda su numerosa familia y en especial de los dos cumplidores testamentarios sobrevivientes, acudo a V. Excma Rvma para que se amplíe la primera concesión por lo menos hasta 36 mtrs cuadrados, o sea, un rectángulo de 9 metros de largo por cuatro de ancho. (...) Extrañará a primera vista, Excmo y Rvmo Sr. la amplitud que se le quiere dar a este panteón si se tratase de una sola familia, pero como quiera que son cinco, porque cinco son los hermanos que tuvo el señor Egidio Padín Torrado, todos ellos con numerosa descendencia, hasta el punto de que los actualmente vivos ascienden a 44 y a más de 60 contando con los fallecidos y cuyas cenizas serán trasladadas(...)

Finalmente en dec. de 1903 o Arcebispo dá o visto bó á concesión de terreo que se pide, eso si advertíndolle ao cura párroco de que non dea a conformidade antes de percibir "ochocientas cuarenta pesetas para la fábrica de la iglesia". Consérvase tamén o contrato de realización da obra con Cándido Hermida que se compromete a tela rematada antes do 1  nov. de 1904. En abril de 1906 Eugenio Fraga Padín, volve solicitar ao arcebispado permiso para realizar misa na Capela-Panteón, polo que nesa data debemos supoñer que está rematado definitivamente.

 O Panteón constrúese en estilo neo-gótico, repite os motivos decorativos de bolas da igrexa anexa de Sta Mariña. Ten unha inscrición que di: "Fundado por D. Egidio Padín Torrado. Hoy de sus herederos". A frecha vermella indica o lucernario que dá luz á cripta que está debaixo.

A capela-panteón dispón dunha cripta soterrada á que se accede mediante escaleira dende a capela. Nesta cripta deposítanse  os difuntos antes de colocar os seus restos nos cinceiros do Panteón. É o que chaman en Castela "pudridero". Ao panteón foron trasladados os restos de Egidio Padín Torrado e a súa nai Ramona Torrado que repousan na parede de fondo da capela, diante sitúase un ara ou altar no que se pode oficiar misa. Nos laterais están pequenos nichos para acoller as cinzas dos difuntos, a modo dos Columbarios romanos, chamados así porque a forma e a repetición dos nichos lembra a un pombal.

Neste panteón está soterrada media historia de Cambados: xa comentamos como a familia Padín Torrado enparentou cos Fraga, que controlaron a vida política de Cambados e da provincia de Pontevedra durante máis de 50 anos. Tamén a familia Cabanillas emparentou con eles e unha filla do poeta: Aurora Cabanillas está soterrada aquí. A estas liñas familiares hai que engadir a dos Gonzalez-Pardo, os Quintanilla, os Vidal, os Botana, Caamaño Bournacell.... sería interminable reconstruír as xenealoxías familiares cambadesas, porén, un novo historiador cambades, Jacobo Domínguez, case o consegue. Consultamos as xenealoxías que nos facilitou e que preparou para o libro sobre a Historia de Cambados que está  a piques de publicar. Tamén me valín do traballo xa feito no meu libro Ramón Cabanillas Enríquez, Biografía en imaxes, publicado no 2008. Na xenealoxía familiar reconstruída a continuación todos os personaxes están soterrados neste panteón:





Interior do Panteón da familia Torrado-Padín


Imos rematando por hoxe,  queda falar do panteón da familia Del Valle. Tivemos ocasión  de falar desta familia na entrada publicada sobre a casa na que naceu Francisco Asorey . A construcción do panteón debeu realizarse nos anos finais da década de 1920. O cabeza de familia, o comerciante francés, Léon Manuel Anatole del Valle finou en 1919  (20 de nov 1846- 22 de set de 1919) e alí está soterrado. Tamén o está a súa muller Lucie Marguerite Amèlie Bèchade viúva de del Valle (19 abril 1864-1 dec 1954) e as súas fillas: María Dolores del Valle Bèchade (24 abril de 1885- 11 de out de 1967) e María del Valle Bèchade (9 de set de 1888- 8 xan 1988). María casou con Enrique Vidal Oubiñas, fillo do 1º matrimonio de  Salustiano Vidal (ver. xenealoxía anterior) que tamén está soterrado aquí. Dicir como curiosidade que este panteón tamén ten cripta.


O panteón da familia del Valle ao pé da torre da Igrexa de Sta Mariña


Xa se falou tamén noutra entrada deste blog de dous difuntos ilustres soterrados aquí como foron un fillo e a muller de Valle-Inclán e queda pendente para outro momento falar dos panteóns doutras familias cambadesas enterradas neste camposanto. 

Rematar dicindo que non esquezades votar por este cemiterio que é na miña opinión o máis bonito de Galicia, do que dicía Álvaro Cunqueiro que os seus arcos sostiñan o ceo.

luns, 3 de marzo de 2014

UN 4 DE MARZO, FAI 125 ANOS NACEU FRANCISCO ASOREY

 

Nesta casa de Fefiñáns (a da dereita)  nace fai 125 anos o escultor cambadés, sirva este artigo de pequena homenaxe. Intentaremos contar nesta entrada un pouco da historia desta casa.

Figura na partida de nacemento do escultor, conservada no Rexistro Civil de Cambados que:

 " En la villa de Cambados a las nueve de la mañana del día 6 de marzo de 1889 ante D. Ramón Salgado Betanzos, juez municipal de este distrito y D. Eulogio Silva (?), secretario, compareció D. Antonio Asorey Rey, natural de La Coruña, provincia de La Coruña, de 40 años de edad, profesión comerciante, estado casado, vecino de Cambados, según cédula personal que exhibe del corriente ejercicio nº 566, presentando para su inscripción en el registro Civil de este Juzgado un niño; y al efecto como padre del mismo declaró: Que dicho niño nació vivo en la casa del declarante, calle del Sol, nº (non figura), el día 4 de marzo del corriente año a las 8 de la noche. Que es hijo legítimo del declarante y de Dña Elisa González, natural de Cambados, provincia de Pontevedra de 34 años de edad y domiciliada en el del compareciente. Que es nieto por linea paterna de D. Manuel Asorey, natural de Santiago, difunto y de Dña Manuela Rey, natural de Santiago, difunta. Que es nieto por linea materna de D. Hipólito González, natural de Santiago, difunto y de Dña Purificación González, natural de Cambados, difunta y que al expresado niño se le había puesto el nombre de Francisco Hipólito. Todo lo cual presenciaron como testigos D. Manuel Abraldes, natural y vecino de Cambados y D. Francisco López Montes (?), natural y vecino de la misma (...)"

A partida sinala que nace nunha casa da Rúa do Sol, que hoxe chamamos praza de Asorey. A foto superior  corresponde a unha postal de principios do s. XX. Á dereita da foto está a casa natal de Asorey, na chamada daquela rúa do Sol, pola súa orientación cara o sur, logo renomeada “Calle Real”, tal como indica a postal.

No baixo da casa tiña a familia o seu negocio de telas e logo tamén nun galpón anexo (na rúa Terra Santa) unha fábrica de xabóns que acabará comprando Antonio Gelpi (xenro de Antonio Asorey). En 1895 a casa será vendida tamén a uns comerciantes de panos de Vilagarcía (herdeiros de Simón Borruel y Campo e Simeón García de la Riva) cos que a familia tiña unha importante débeda. Pouco despois vendeuse de novo a un comerciante francés, León Anatole Del Valle, que pasaba os veráns en Cambados coa súa familia; a súa bisneta Enriqueta Rubio, actual propietaria da casa, facilitounos copia da escritura de compra-venda da casa aos comerciantes vilagarcianos e outros datos interesantes que dende aquí lle agradecemos.


A escritura asínase en xaneiro de 1895, falecera xa a nai de Asorey, morreu o 21 de dec. de 1890, cando o noso escultor, derradeiro fillo da parella, tiña á penas 22 meses de idade. Na escritura faise constar que el "Sr Antonio Asorey Rey, desde el año 1878, en el que se estableció en este pueblo con el comercio de tejidos vino surtiéndose al fiado de los efectos necesarios para su establecimiento, de los almacenes de los Sres Borruel y Campo y Simeón Martínez de la Riva, situados en Vilagarcía". Enriqueta comentounos que inicialmente a familia Asorey viviu nunha casa que logo foi expropiada pola construción da estrada Vilagarcía-Gondar, a resultas do cal edificaron a actual, que se describe na escritura deste xeito:

"Una casa de nueva planta, sin número, situada en donde llaman Tierra Santa, término de la villa de Fefiñanes, en este pueblo de Cambados, con fachada a la carretera de Villagarcía a Gondar: consta de dos cuerpos, bajo y principal, convenientemente divididos: tiene anejo un cobertizo, convertido ahora en fábrica de jabón, con sus calderas y más aparatos destinados a la fabricación. Le son anejos además un pozo y un terreno destinado a huerta"


Anuncio aparecido no xornal cambadés O Umia de 1907. Antonio Gelpi era un mariño mercante orixinario de Mugardos que casou en Cambados con Blanca Asorey, irmá do noso escultor, deixa o mar e dedícase ao comercio. El mercou a fábrica de xabóns que montara Antonio Asorey. Cando morre, a súa viúva vai vivir a Xinzo de Limia onde viven aínda varios descendentes.

Parte traseira da casa coa horta. Vese ao fondo desta imaxe a galería en madeira que foi engadida polos Del Valle e o cuberto pegado á rúa que serviu como fábrica de xabón (queda un muro en ladrillo con remate triangular)

Figura como dato curioso na escritura que a finca sobre a que se asenta a casa está gravada cun foro do Pazo de Fefiñáns.


"está gravada con la pensión anual de seis concas de trigo, igual a siete litros y setenta y dos céntimos, ó sean ocho pesetas, sesenta y cinco céntimos, para el dominio de la casa-palacio de Fefiñanes, Tierra-Santa".

Os foros eran uns impostos de orixe medieval que se pagaban aos Señores feudais, neste caso aos de Fefiñáns. Foron eliminados ou redimidos (con indemnización aos propietarios) a partir de 1923, durante a ditadura de Primo de Rivera.

Os cónxuxes Antonio Asorey e  Elisa González, acumularan unha débeda cos comerciantes vilagarcianos  de panos Simón Borruel  (de sonoro apelido catalán) e Simeón García de la Riva (comerciante de orixe rioxana que inicia importantes empresas comerciais en Santiago: Almacenes Simeón e o banco Viuda e hijos de Simeón García que logo se une a Olimpio Pérez). Morta Elisa González a débeda segue a medrar e acada no momento da sinatura da escritura a cantidade de 20.000 pesetas. Débeda á que deben facer fronte Antonio Asorey e tamén os seus fillos como herdeiros de Elisa González. A esta situación xa de por si precaria únese outra débeda de 5.000 pesetas ao madeireiro Manuel Silvoso Martínez, que se avalou hipotecando a metade da horta da casa. Ante esta situación Antonio Asorey decide a venda da casa aos herdeiros dos comerciantes vilagarcianos. Fíxose unha primeira venda en 1893 que non era válida porque non figuraban os fillos (herdeiros da metade da propiedade). A nova escritura firmouse o 2 de xaneiro de 1895 e aparecen  xa Antonio Asorey González,  xa maior de idade nesa data  e os demais fillos: Araceli de 21 anos, Casta de 20, Álvaro de 18, Romberto de 14 e Blanca, Manuel e Francisco menores de 12 anos. Figuran coma testemuñas da venda os cambadeses Lorenzo Fraga Padín e Alejandro Padín Fraga.

 Segundo nos contou Enriqueta Rubio a casa orixinal tiña só catro balcóns, a parte situada enriba do estudo do fotógrafo foi engadida posteriormente, así como a última planta, unha especie de ático. Na escritura dise claramente que a casa só constaba de planta baixa e primeira planta. Tamén se engade posteriormente á primeira planta  unha galería en madeira na parte posterior da casa que mira cara a horta.

Acontecía que algúns anos antes, dende 1892, o comerciante francés, León Anatole Del Valle, a súa muller Lucie Marguerite Amélie Béchade e as súas fillas, Mª Dolores e María del Valle Béchade, pasaban os veráns en Cambados. Parece ser que alugaban a planta principal da casa aos Asorey  que se instalaban na planta baixa. A relación entre eles era casi familiar. E León del Valle unha vez resolto o enredo da venda da casa e saldadas as débedas, decide mercar a propiedade aos comerciantes vilagarcianos e asentarse en Cambados, onde a familia bota fondas raíces (no cemiterio de Sta Mariña está soterrada toda a familia).  Moitos anos máis tarde Mª Dolores, morre sen fillos e dona importantes propiedades como o Pazo de Serantellos (hoxe dos Salesianos) ou a finca da Merced. María casara co farmacéutico Enrique Vidal Oubiñas (que tiña a súa farmacia na casa situada enfronte) e entronca así con esta influente familia cambadesa.

Esta foto, facilitada por Enriqueta Rubio, foi  feita en torno ao 1900, está tomada na casa natal de Asorey. Aparecen retratados algúns membros da familia Del Valle  e probablemente tamén dos Asorey sen que poidamos precisar quen.


Quédalle pendente a Cambados facer unha homenaxe a esta familia. Houbo fai tempo unha proposta do grupo socialista cambadés de dar o nome dunha rúa a Mª Dolores del Valle que sigue esperando.

martes, 11 de febreiro de 2014

Localizan unha escultura de Francisco Asorey

Así aparecía a nova no xornal do Faro de Vigo de hoxe. Miguel Anxo Martínez daba conta da localización por parte dos herdeiros de Francisco Asorey desta escultura, "A naiciña" que se sabía que estaba en Arxentina pero descoñecíase o paradoiro exacto. Unha boa nova porque esta obra é das mellores e máis emblemáticas do artista. Porén levamos unha decepción ao contemplar a escultura, acostumados como estabamos a imaxinala a partir da imaxen en escaiola que ten o Museo de Pontevedra e as fotos da época, resulta estrano vela a cor. Sen sabelo con seguridade parece ademais que a figura foi repintada, ten sombras e tons negros que non se ven nas fotos en branco e negro. En todo caso un gran descubrimento.

 Reproducimos a continuación unha foto feita polo fotógrafo santiagués Ksado, bo amigo de Asorey que debeu de facela pouco antes de que a obra marchase para a Arxentina. Apareceu reproducida no xornal coruñés El Ideal Gallego o 20 de agosto de 1922 onde se di que a obra a comprou por 10.000 pesetas un fervoroso admirador de Asorey.


domingo, 12 de xaneiro de 2014

QUEN FOI JOSEFINA BLANCO?

 Josefina, Valle e a súa  primeira filla, Mª Concepción

Josefina Blanco (1880- 1957) foi unha importante actriz española máis coñecida hoxe por haber aturado vintecinco anos ao insigne escritor vilanovés Ramón María del Valle-Inclán.

O que sabe tamén pouca xente é que está soterrada no cemiterio de Santa Mariña de Cambados, recentemente integrado nunha rede de cemiterios singulares de Europa.



A familia Valle-Inclán viveu en Cambados durante catro anos. Aquí morreu o seu primeiro fillo varón, que foi soterrado aos 5 meses de idade na capela maior das ruínas da  Igrexa de Sta Mariña, baixo a bóveda gótica que a cubre. Quizais foi este o motivo polo que moitos anos máis tarde a súa nai, Josefina Blanco, leonesa de nacemento, elixa ser enterrada aquí.

Josefina e Ramón coñecéronse en Madrid en torno a 1898 e no ámbito teatral. Neses anos Josefina empezaba a súa carreira como actriz e Valle tamén quería ser actor. Sandra Domínguez Carreiro (á que seguiremos, ver nº 16 da revista Cuadrante) sinala que foi nos ensaios da obra teatral La Comida de las fieras onde tivo lugar o encontro. Pero non será ata 1906 cando se consolide a relación,  Josefina participa nese ano na representación teatral da obra de Valle, El Marqués de Bradomín. Ao ano seguinte celébrase a boda relixiosa o 24 de agosto de 1907. A noiva xa tivera ocasión de coñecer o "xenio" do xenial escritor en decembro do ano anterior estando de xira teatral nas Canarias. Existen dúas versións do incidente, a que circulou como rumor: que o escritor pechou á actriz no camarote do barco para evitar que participase na representación dunha obra de Echegaray (escritor moi criticado por Valle) e a que apareceu nun xornal canario na que a actriz fora ao parecer pechada polo seu home (que acabou detido) no camerino do teatro como protesta por non haberlle pagado o seu salario.

En 1908 teñen a súa primeira filla, Mª Concepción,  Josefina continúa coa súa carreira de actriz e inician unha xira teatral con gran éxito por Bos Aires e Montevideo coa obra de Valle, Cuento de abril. A substitución desta obra por outra dun autor que tampouco era do gusto de Valle, levou a este a rachar o contrato coa compañía teatral, unha das máis importantes do momento. Afortunadamente a compañía de María Guerrero atopábase de xira pola Arxentina e Josefina incorporouse a ela. A influenza do carácter de Valle na traxectoria profesional de Josefina Blanco será determinante e pode explicar a retirada posterior da actriz que acontece en 1912 cando se atopaba no cénit do seu prestixio artístico.

Coincide esta retirada co traslado a Galicia e o inicio dunha nova etapa na vida da familia Valle-Inclán. Instálanse entón en Cambados, onde nace, e morre aos 5 meses, o seu primeiro fillo varón.



A familia Valle retratada en Cambados, á esquerda de Valle Josefina, á dereita sentada na mesa, a súa filla.

Porén en 1918  Josefina reincorpórase esporadicamente á escea teatral, facía poucos meses que dera á luz a outro fillo. Cales son os motivos desta reincorporación? problemas económicos?. Valle metérase na aventura agrícola do Casal da Merced na Póvoa do Caramiñal e precisaban diñeiro. En  1924 volven a Madrid e Josefina continúa a súa carreira. Anos máis tarde, en 1932,  a relación personal xa moi deteriorada, remata en divorcio (por iniciativa da propia Josefina e posibilitado pola nova lei republicana). Valle morre en Santiago en 1936 e  o réxime franquista posterior, que non recoñece o divorcio, convirte a Josefina na viúva oficial do escritor que xestionará o seu legado literario e os dereitos de autor.

Cando morre en Pontevedra en 1957 expresa o desexo de ser soterrada en Cambados, no cemiterio de Santa Mariña onde xa o estaba o seu fillo Joaquín.


Tumba en pedra de Josefina Blanco no Cemiterio de Sta Mariña. Na lápida pode lerse: "Rogad a Dios Por Josefina Blanco de Valle-Inclán  XIX XI MIXMLVII" (19-11-1957)


A sepultura atópase nada máis entrar no cemiterio á esquerda, a carón dunha sepultura en mármore